Piše: Bojana Šolaja

Simbolično i gotovo ritualno spaljivanje čovjeka u posljednjoj sekvenciji epilog je jednog oblika autorefleksije, kroz koju čovječanstvo sebe doživljava remetilačkim faktorom unutar inače harmoničnog sistema prirode. Birajući da se usredsredi na pitanje komunalnog otpada, Gejrhalter u ovom filmu, zajedno sa mnogim drugim autorima koji se bave problematikom zaštite životne sredine, učestvuje u maskiranju žarišta ekološkog problema, koje dolazi iz industrijske sfere.

Dok se najveći dio svjetske populacije tokom pandemije trudio da ostane kod kuće, Nikolaus Gejrhalter (Nikolaus Geyrhalter) je proputovao zemaljsku kuglu snimajući film, i to – o smeću. Novo ostvarenje austrijskog reditelja, Matter Out of Place (2022), premijerno prikazano kao dio međunarodne selekcije Filmskog festivala u Lokarnu, predstavlja ekološko-antropološki opservacijski dokumentarac koji tematski, stilski i vizuelno ostaje u potpunosti vijeran estetici autora.

Stereotipna pitanja Gejrhalterove filmografije – autodestruktivnost civilizacijskog toka, posljedice tehničko-tehnološkog napretka, stranost čovjeka u prirodnom ambijentu, očuvanje životne sredine – pokrenuta su i u ovom filmu koji oči gledalaca izlaže (ne)zaboravu nus proizvoda našeg svakodnevnog funkcionisanja. 

Bilo da nas vodi kroz prizore švajcarskih i austrijskih planina, obalu Grčke i Albanije, urbana područja Nepala, turističke rizorte Maldiva, događaj “Burning Man“ usred pustinskog prostora Nevade, motivi su uvijek isti – smeće i prirodni pejzaži, smeće i još smeća, smeće i ljudi u nastojanju da ga se oslobode. Izraz iz naslova filma – matter out of place – upućuje na objekat ili dejstvo koje nije pripadno sredini u kojoj se nalazi.

Slike kroz koje nas Gejrhalter vodi navešće gledaoce da postave pitanje odnosa čovjeka i prirode koji, iako se najčešće čini neprijateljskim, ipak odiše unutrašnjim skladom čak i na mjestima gdje bismo se tome najmanje nadali. Dijalozi su rijetki, ali važni za komuniciranje ideje filma. Tako se u šestom minutu srijećemo sa dvojicom istraživača, zagledanih u bagerom iskopani nastor nerazgradivog otpada koji se krio ispod površinskog sloja naizgled čiste travnate poljane, čiji komentar artikuliše logiku koja će sve vrijeme biti na snazi: „Dump it and get over it. Out of sight, out of mind.“

Sljedeća sekvenca prikazuje akciju čišćenja albanske obale koju sprovode „Volonteri za čistu domovinu“. Vođa grupe saopštava da su aktivnosti tog tipa pokrenute 2021. godine, čime se sugeriše zakašnjelo buđenje ekološke svijesti. Najzad, tokom čišćenja otpada koji je ostao nakon događaja „Burning Man“ čujemo imperativ: „Leave no trace!“, kojim se raskriva ljudski osjećaj stida pred tragovima sopstvenog postojanja na Zemlji. I to je, manje više, sav dijalog u ovom filmu. Ostatak vremena ste prepušteni suočavanju sa količinom smeća koje na svakodnevnom nivou proizvodimo, koje je postalo gotovo nevidljiv, iako nasušni dio našeg života. 

Saglasno idejama koje se nalaze u podlozi, film je uglavnom snimljen u totalima i sa blagim gornjim rakursom, čime se podstiče utisak čovjekove minijaturnosti u odnosu na životnu sredinu i nastore smeća sa kojima pokušava da izađe na kraj. Interesantna je i odluka reditelja da grabulju bagera u pokretu snimi iz ugla koji stvara privid usmjerenosti ka gledaocu, čime se podstiče osjećaj ugroženosti spram destruktivnih potencijala tehničke aparature.

Kamera je uvijek statična, sa izuzetkom sekvence koja prati rad simpatičnog nepalskog komunalca koji, poput Sizifa, ide uzbrdo i nizbrdo skupljajući smeće od mještana i tovareći ga u kamion, koji odlazi na lokalnu deponiju.

Zvuk je najinteresantniji u sekvencama koje prikazuju postrojenje za skladištenje i obradu otpada, gdje podsjeća na pjesmu kitova, te stvara utisak da se nalazimo u utrobi Mobi Dika – alegorije hobsovskog Levijatana kojem pojedinac predaje svoju volju, integrišući se u industriju otuđenja.

Vizuelno i kompoziciono najuspješnija sekvenca prikazuje tragikomičnu situaciju u alpskom ski centru, u kojoj se autor poigrava perverzijom odnosa čovjeka i mašine u savremenom dobu – kamion za transport otpada krstari prikačen za žičaru, dok se vještačka inteligencija zahvaljuje komunalcu u kabini iznad i poručuje: „Dođite nam opet!“. 

Nizanje prizora u kojima priroda sa otpatcima gradi neočekivan sklad, zajedno sa sporim tempom transporta i obrade otpada, stvaraju osjećaj ugodnosti koji gledalac nikada ne bi očekivao od slika koje komuniciraju takav sadržaj. Činjenica da se tokom sat i četrdeset minuta ne uvodi ništa novo, već se kroz različite prizore komunicira ista poruka, navodi na pomisao da je film mogao da traje kraće. Anticipirajući takve prigovore, Gejrhalter saopštava da je tokom snimanja uočio dinamiku koju nije htio da prekida.

„Moj način snimanja kadrova zahtijeva sporo disanje“, kaže on, aludirajući na meditativnu i hipnotičku funkciju filma.

Namjera autora bi bila osnovana kada bi misao koju želi da „podvali“ gledaocu bila inovativnija od opšteg mjesta da na svijetu ima mnogo smeća i da nismo u stanju da se na pravi način izborimo sa tim.

Simbolično i gotovo ritualno spaljivanje čovjeka u posljednjoj sekvenciji epilog je jednog oblika autorefleksije, kroz koju čovječanstvo sebe doživljava remetilačkim faktorom unutar inače harmoničnog sistema prirode. Birajući da se usredsredi na pitanje komunalnog otpada, Gejrhalter u ovom filmu, zajedno sa mnogim drugim autorima koji se bave problematikom zaštite životne sredine, učestvuje u maskiranju žarišta ekološkog problema, koje dolazi iz industrijske sfere.

Rediteljeva teza o nemogućnosti da se prevlada logika koja je na snazi stoji, ali se odgovornost mora delegirati srazmjerno stepenu krivice. Bez tog koraka, Gejrhalter dodatno pasivizuje već isuviše hipnotisanu gomilu, kroz film koji vizuelno savršeno korespondira sa do sada pokazanim evolutivnim potencijalom autorovog umjetničkog izraza.

Tekst je nastao u sklopu Edukativnog programa za mlade kritičare, u organizaciji Mreže festivala jadranske regije.