Pravo da bira i da bude biran ima državljanin Crne Gore koji je navršio 18 godina života i ima najmanje dvije godine prebivališta u Crnoj Gori.
Biračko pravo se ostvaruje na izborima.
Biračko pravo je opšte i jednako.
Izbori su slobodni i neposredni, a glasanje je tajno.
Eseje bismo mogli pisati o tome koji je od ovih stavova Ustava Crne Gore manje tačan. Jedini koji je makar formalno ispunjen je ovaj da se biračko pravo ostvaruje na izborima mada, zahvaljujući poslednjim pravno-skupštinskim manipulacijama, i ono izgleda može biti odloženo unedogled, ako je skupštinska većina nezadovoljna potencijalnim ishodom. Mi kao građani ove države u političkom spektru imamo jedan ogroman problem – od naših izabranih predstavnika tražimo premalo a očekujemo još manje. Kao da prihvatamo sebe za istinski niža bića zadovoljavajući se time da jednom u četiri godine glasamo i onda prepustimo našim “izabranim” predstavnicima da rade sa tim mandatom šta hoće. Uostalom, ovakav sistem im to omogućava.
Naš izborni sistem je najlakše definisati kao proporcionalno-partitokratski. Glasamo za izborne liste na čiji sastav dominantno utiče partijski vođa i onda, shodno toj podjeli pozicija, političari zauzimaju mjesta u parlamentu.
Propocionalni sistem utemeljuje partitokratiju
U parlamentarnom smislu mi imamo samo jednu izbornu jedinicu – Crnu Goru u kojoj predajemo glas partiji ili koaliciji koja onda s njim raspolaže kako god misli da treba. Nemamo sopstvenog predstavnika u parlamentu, ne znamo kome da se obratimo, koji je “naš” poslanik, ko brani naše interese, koga da krivimo ili hvalimo zavisno od toga šta uradi. Ovo je još paradoksalnije kada imamo u vidu da je poslanik “vlasnik” mandata, bio on prvi, treći ili dvadeseti na listi, bilo da je istureno lice ili neki anonimus za koga nikad niste čuli.
Očigledno ideja da državljanin Crne Gore ima pravo da bira i da bude biran ne važi ni u jednoj tački. Partija, sve i da je volite najviše na svijetu, vas ne može predstavljati u skupštini, ne diže ruku za glasove, ne vodi debatu, sve to rade poslanici, ljudi koje zapravo niste birali.
Sva ova priča vam je možda poznata i ako pratite našu političku scenu vrlo je moguće da ste je čuli, samo postoji jedan problem – rješenje koje je nuđeno je, po mom skromnom sudu, kratkovido i neefikasno. Naime kao izlaz iz ove situacije nude se otvorene liste, jedno prije svega rogobatno rješenje koje ne udara u srž problema niti donosi neophodan izlaz. Ukratko, otvorene liste bi nam donijele mogućnost da, nakon što zaokružimo partiju ili koaliciju zaokružimo i individuu na njoj, poslanicu ili poslanika za koga smatramo da će nas najbolje predstavljati.
Oni koji su predlagali ovo rješenje uglavnom su smatrali sebe popularnim ljudima koji bi mogli da se “ubace” na neku partijsku listu i da uđu u parlament nezavisno od pozicije na listi. Takođe, ideja je da bi ovaj dodatni legitimitet koji bi birači dali nekome dovelo do veće autonomije onih koji nas predstavljaju, da bi podiglo svijest da njihov mandat dolazi od građana a ne od partijskih šefova, te da bi se, dobrim poslaničkim angažmanom, borili da ponovo zasluže mandat, nezavisno od liste na kojoj bi bili.
Problemi pak izviru sa svake strane – sama izvjedba bi bila teška jer bi značila štampanje desetina stranica izbornog materijala u našem i dalje preovlađujuće papirnom birokratskom sistemu koliko god zovemo sebe “ekološkom” državom. Sledeći problem bi bilo brojanje i proglašavanje rezultata koje bi se oteglo i omogućilo veće manipulacije. Pritom, sama suština predloga nije dobro razmotrena – većina ljudi će zaokružiti partijske lidere jer njih najbolje zna i sa njima identifikuje liste koje glasa.
Ako vaš kandidat ne uspije da dobije potreban broj glasova, ko vas onda predstavlja? Sama ideja otvorenih lista bi samo ponudila iluziju većeg izbora a dobili bi samo dodatni sloj političkih kandidata koji nisu naši autentični predstavnici. Zato, moramo zahtjevati daleko više, strateški rješavati problem.
Većinski ili kombinovani sistem kao moguće rješenje
Politička prednost Crne Gore je njena veličina. Prva stvar koju je neophodno da uradimo je da transformišemo broj izbornih jedinica i da umjesto jedne imamo makar osamdeset jednu. Sam broj izbornih jedinica nije ključan, može biti i veći i manji, samo je neophodno da korespondira sa brojem poslaničkih mjesta. Shodno tome, iscrtali bi mapu izbornih jedinica tako da bi odgovarala minimumu potrebnom za jedno poslaničko mjesto – ovo je najveći izazov ali o tome kasnije.
Parlamentarni izbori bi onda bili jedna forma lokalnih izbora – glasali bi na svom biračkom mjestu za kandidata koji, kao pojedinac ili član partije, tu živi i kandiduje se da bude predstavnik te lokalne zajednice u crnogorskom parlamentu. Primjera radi, vaša izborna jedinica, Bar Topolica I ili recimo Mareza ili Bijelo Polje centar bi vam nudilo da glasate, imenom i prezimenom za jednu osobu među kandidatima koji dolaze iz partija ili su se samostalno prijavilii. Ako bi neki kandidat u prvom krugu dobio preko pedeset posto glasova, automatski bi postao predstavnik te izborne jedinice u parlamentu. U suprotnom, bio bi predviđen drugi krug gdje bi birali između dvoje ljudi.
Prednosti ovakvog sistema su sledeće – nijedna partija ne bi mogla da ima taster poslanike jer bi svaki od njih, ali zaista svaki, predstavljali određen broj glasača i svi bi imali jasan, izborom potvrđen legimitet. Zahvaljujući uskim vezama naših lokalnih zajednica nijedna partija ne bi mogla da kandiduje nekvalitetnu, slabu osobu, očekujući glasove simpatizera “po navici”, već bi se morali potruditi da pridobiju glasove vrijednim ljudima.
Važnije od toga, ovo bi omogućilo da građanin bira i da bude biran, jer ćete uvijek znati ko je vaš predstavnik u skupštini. Čak i ako ne pobjedi onaj koga ste glasali, opet ćete znati da je predstavnik vaše lokalne zajednice taj i taj ili ta i ta, osoba koja je tu da predstavlja sve vas i od koje s pravom možete nešto zahtjevati, predlagati, na koju možete apelovati direktno, peticijom, lokalnim referendumom. Istovremeno konačno se ispunjava pravo građanima da “budu birani”, jer bi ovakav sistem omogućio individualne kandidature, pa ako pojedinci misle da im je prepreka za učešće u zakonodavnom tijelu to što ne mogu ili ne žele da se ukalupe u partije, dobili bi svoju priliku.
Vrlo je važno istaći da ovo nije “first past the post” sistem kakav postoji u Velikoj Britaniji recimo, gdje kandidat koji ima recimo 21% (a drugi 20, treći 18) ide direktno u parlament, već u drugom krugu mora dobiti većinsku podršku birača.
Mogući problemi ovakvih sistema
Problemi ovakvog sistema dolaze iz tri smjera – prvi je pitanje proporcionalnog predstavljanja – neka partija može obezbjediti većinu u parlamentu jer su njeni kandidati uspjeli da u dovoljnom broju biračkih mjesta pobjede sa 51-49, iako su u nešto manje drugih izbornih jedinica poraženi sa recimo 90-10, te bi neka partija imala manju procentualnu podršku na državnom nivou ali parlamentarnu većinu.
Sličan problem bi mogli predstavljati dobri rezultati nezavisnih kandidata kojih bi onda bilo previše, te bi bilo teško formirati vlast i ne bi bilo jasno odakle dolazi većina predstavljena u skupštini i vladi. Ako je ovaj problem zaista veliki on se može riješiti na sledeći način – uvođenjem kombinovanog većinskog i proporcionalnog sistema u kom bi imali recimo 100 mjesta u skupštini od kojih bi se 50 osvajalo na zasebnim izbornim jedinicama a 50 proporcionalno na nivou cijele države.
Sledeći problem je nasleđivanje poslaničkog statusa, na koga ono prelazi ako izabrani predstavnik ili predstavnica daju ostavku, odu u penziju, dobiju izvršnu funkciju? Morali bi organizovati nove izbore u tom slučaju jer ne bi bilo “sledećeg na listi” da preuzme. Mislim da bi bilo ispravno da mandat tog novog kandidata bude ograničen mandatom prethodnika.
Ipak, najveći problem je ideja “iscrtavanja” izbornih jedinica, gdje bi partije mogle da rade ono što se u SAD-u zove “gerrymandering”, da linije po kojima se dobijaju mandati postave tako da favorizuju ovu ili onu opciju. Ne postoji jednostavno rješenje za ovako nešto, prosto je neophodno da se ovoj problematici pristupi odgovorno i sveobuhvatno kako bi se smanjio prostor za zloupotrebe. Postoje i drugi problemi koji možda nisu vezani za sistem po sebi već za države u kojima se primjenjuje – broj žena u parlamentu, dvopartijski sistem, nešto treće. Sve to moramo imati na umu.
Ovakva prekompozicija izbornog sistema djeluje nerealno danas. Problem je što živimo ono Rusoovo “čovjek se rađa slobodan a svugdje je u okovima”.
Političke borbe koje vodimo su nam defanzivne, vodimo ih iz gubitničkih rovova apelujući na naše političare da urade nešto ispravno. Ponašamo se ponizno, jer je kod njih sva moć, boreći se da izaberu nekorumpiranu osobu, da izglasaju neki normalan zakon, da ne kradu, ne bahate se, da nas ne maltretiraju. Ovo je pogrešan pristup – mi smo nosioci suvereniteta i neophodno je da taj suverenitet vratimo sebi, da uzmemo nazad oruđa odlučivanja.
Suštinsko oruđe odlučivanja je Skupština i neophodan nam je sistem koji će omogućiti da tamo imamo svoje direktno izabrane predstavnike, ljude koji su nama lično odgovorni, čiji je izbor došao od nas i zavisi isključivo od nas. Na kraju krajeva, Skupština mora biti mjesto za koje se možemo kandidovati ako nam je to želja, kao pojedinci, grupe od 5 ljudi, ne moramo biti partija.
Ovo je jedna od opcija i neophodna nam je otvorena, sveobuhvatna debata koja bi dovela do reforme izbornog sistema i konačno dala ustavno pravo građanima – da biraju i da budu birani. Kada su se Amerikanci pobunili protiv Britanske imperije govorili su “no taxation without representation” – nema oporezivanja bez zastupanja.
Ako nemamo stvarne zastupnike (a nemamo ako nemamo pravo da bude birani i ako nam je ugroženo pravo da biramo) prosto ne treba da plaćamo porez. Zaustavimo finansiranje državnog aparata dok se ovo ne riješi. Moguće da nam ovakav sistem ne bi donio rješenje, ali tu i drugi – preferencijalni glas, pomenute otvorene liste i razni kombinovani sistem. Za početak, složimo se da je ovo što imamo nekvalitetno i da je promjena neophodna.
